Ở Việt Nam cuộc cách mạng 4.0 là chạy theo các yếu tố tích cực trên thế giới

Chuyên gia Nguyễn Trần Bạt. (Ảnh: Internet)

Chúng ta tham gia vào cách mạng 4.0 như một kẻ vỗ tay

Thưa ông, hiện nay có rất nhiều cách hiểu về khái niệm cách mạng công nghiệp 4.0, vậy dưới góc nhìn của một chuyên gia tư vấn nhiều kinh nghiệm trong nhiều thập niên, ông có thể đưa ra cách hiểu của mình về khái niệm mới này?

Nguyễn Trần Bạt: Tôi nghĩ cách mạng công nghiệp lần thứ 4 là một cách gọi trạng thái phát triển của toàn bộ nền kinh tế thế giới ở giai đoạn hiện nay. Nền kinh tế phát triển ở giai đoạn 4.0 này ảnh hưởng một cách sâu sắc, mang lại những kết quả hết sức quan trọng và phức tạp.

Dường như thái độ chung của xã hội chúng ta về hiện tượng này là chào đón nó như một con tàu chở đến toàn những thứ ăn được, mà quên mất cảnh báo của những người như Stephen Hawking – một trong những người thông minh nhất thế kỷ XXI, rằng nếu không cẩn thận thì trí tuệ nhân tạo sẽ thống trị con người.

Tất nhiên chúng ta không căn cứ vào một vài lời cảnh báo của một vài nhà khoa học mà tẩy chay nó, bởi đây là một khuynh hướng phát triển hoàn toàn tự nhiên, không theo ý muốn của bất kỳ ai. Không phải người Việt nói nhiều về nó thì từ 3.0 sẽ trở thành 4.0, mà cũng không phải nói thêm một chút nữa thì 4.0 thành 4.1. Rất tiếc là những yếu tố để tạo ra tiền đề của cách mạng công nghiệp 4.0 đều không thuộc về Việt Nam, nằm ngoài Việt Nam.

Nhận định như vậy liệu có bi quan quá không, thưa ông?

-Tôi không bi quan. Tất cả các kho dữ liệu quan trọng nhất tham gia vào mạng Internet – một trong những nền tảng đầu tiên tạo ra giai đoạn 4.0 của cách mạng công nghiệp – đều không nằm ở Việt Nam. Chúng ta buộc phải lôi nó về Việt Nam bằng luật, bằng “cưỡng bức” chứ nó không tự hình thành ở Việt Nam.

Các kho dữ liệu là nền tảng để giúp con người nâng cao tốc độ tư duy, tốc độ suy nghĩ, suy tưởng. Ở Việt Nam không có các yếu tố làm tiền đề như vậy. Tôi đã từng là Phó chủ tịch Hội Sở hữu trí tuệ Việt Nam, tôi biết rất rõ ở Việt Nam hiện nay có khoảng 100 người được cấp thẻ đại diện để bảo vệ các quyền lợi này.

Nhưng vài ba năm nay các cuộc thi để cấp thẻ đại diện không có ai đỗ cả, tức là số lượng người cung cấp các dịch vụ bảo vệ các quyền sở hữu trí tuệ được hạn chế một cách đáng buồn ở Việt Nam. Những người phục vụ cho quá trình bảo hộ các sự sáng tạo về trí tuệ mà còn bị hạn chế như vậy thì làm thế nào có đủ lực lượng có trí tuệ để tham gia vào cách mạng công nghiệp 4.0.

Nếu nói về khả năng tham gia cuộc cách mạng này, chúng ta chỉ có thể nói ở góc độ mở cửa đất nước để hợp tác, sử dụng các sản phẩm, các thành tựu của cách mạng 4.0 chứ rất khó để tham gia thật sự vào đấy như những người sáng tạo.

Ví dụ, trong lĩnh vực chế tạo robot chẳng hạn, các bạn trẻ Việt Nam hiện nay đang chơi robot, nghịch robot, chứ chưa chế tạo được robot thật sự. Không công nghiệp hóa được các vật phẩm có liên quan đến trí tuệ nhân tạo thì tức là chúng ta cũng chưa có cả lực lượng để ứng dụng thành tựu của cách mạng 4.0.

Trình độ đào tạo của hệ thống giáo dục Việt Nam như hiện nay thì không thể cung ứng yếu tố con người cũng như sự sáng tạo khoa học cho cách mạng công nghiệp 4.0 được. Cách mạng 4.0 là giai đoạn xóa nhòa các ranh giới giữa các khoa học cơ bản như toán học, vật lý, vật lý lượng tử…

Tất cả những thứ như vậy phải nằm trong một nền giáo dục có khả năng phát triển năng lực vật lý của xã hội với tốc độ cao. Chúng ta không có nền giáo dục có khả năng làm chỗ dựa cho cách mạng 4.0 trong việc đào tạo và cung cấp nhân lực. Chúng ta không có đủ lực lượng các nhà vật lý và toán học cần thiết cho cách mạng 4.0.

Các nhà khoa học của chúng ta vừa mới có chút tiếng tăm đã có nhu cầu làm chính trị. Chúng ta đón về đây toàn những người 80-90 tuổi. Ví dụ, giáo sư Trần Thanh Vân đã ngoài 80 tuổi, giáo sư Nguyễn Văn Hiệu là thầy của chúng tôi cũng trên 80 tuổi.

Cách mạng 4.0 là giai đoạn xóa nhòa các ranh giới giữa các khoa học cơ bản như toán học, vật lý, vật lý lượng tử…

Khi nói quá nhiều về cách mạng công nghiệp 4.0 thì nhiều người chúng ta vốn dĩ cũng không hiểu lắm về chuyện này và trở thành lệ thuộc vào giới trí thức về mặt dư luận. Người ta bảo với một trình độ 0.4 thì làm thế nào mà có cách mạng 4.0 được, đấy là sự giễu cợt không lành mạnh, nhưng để người ta có cớ để giễu cợt đã là lỗi của các nhà quản lý rồi.

Rất nhiều quan điểm cho rằng ba lần trước chúng ta nhỡ tàu, lần này chúng ta kiên quyết nhảy lên tàu, nhưng lên tàu và tham gia điều khiển con tàu ấy là hai việc khác nhau. Chúng ta cũng cố nhảy lên tàu bằng cách để cho Samsung chế tạo smartphone ở đây để cạnh tranh với Apple.

Như vậy chúng ta đâu đã tham gia cách mạng 4.0 với tư cách là một lực lượng của nó. Bây giờ ngay cả Samsung và Apple cũng đã đi đến một thỏa thuận dừng kiện cáo để dành tiền bạc đầu tư cho sự phát triển của họ. Tôi nghĩ chúng ta chưa kịp khôn thì thế giới đã khôn rồi.

Chúng ta chào mừng Samsung lên Bắc Ninh và Thái Nguyên, với hy vọng có thể cân bằng với Apple, bây giờ chúng ta thấy rằng họ cân bằng trước khi chúng ta kịp khôn ra để làm chuyện ấy. Tóm lại là chúng ta tham gia vào cách mạng 4.0 như một kẻ vỗ tay, bởi chúng ta không có truyền thống tham gia vào các cuộc cách mạng công nghiệp một cách nghiêm túc suốt thế kỷ XIX và thế kỷ XX.

Không có cuộc cách mạng công nghiệp nào cản trở sự phát triển quyền con người

Hình như tất cả những lần lỡ tàu ấy đều có lý do?

–Những vấn đề chính trị của chúng ta ngăn cản tất cả sự tham gia của chúng ta đối với các cuộc cách mạng công nghiệp. Nhưng nếu không có các yếu tố chính trị thì liệu chúng ta có tham gia nổi các cuộc cách mạng công nghiệp không? Câu trả lời vẫn là không. Lý do là chúng ta lười, học chỉ để thi đỗ và lấy bằng.

Để làm quan nữa?

-Làm quan là công nghiệp 6.0 mất rồi. Công nghiệp làm quan ở chúng ta phát triển thay thế sự phát triển của cả bốn cuộc cách mạng công nghiệp. Chúng ta không có công nghiệp, chúng ta là một cái chợ để bày bán các sản phẩm công nghiệp của nhân loại mà trước hết là của những kẻ thực dân.

Triết gia đức Edmund Husserlđã từng cảnh báo công nghệ càng phát triển càng khiến con người trở nên thiếu nhân bản và phi nhân văn, theo ông điều này có đúng không và liệu nó có lặp lại trong cuộc cách mạng 4.0 này?

-Đây là chỗ hay của người Việt. Các cuộc cách mạng nói chung đều làm hỏng con người, nhưng vì chúng ta không tham gia thật sự vào bất kỳ cuộc cách mạng nào trong bốn cuộc ấy, nên con người của chúng ta có vấn đề nhưng nó không hư hỏng giống như hiện tượng Edmund Husserl đặt ra. Người Việt còn rất nhiều bản năng, tình cảm tự nhiên để có thể huấn luyện thành những đối tượng có chất lượng nhân văn. Cho nên chúng ta chống cái gì thuộc về chúng ta cũng đều ở mức vừa phải, kể cả chống tham nhũng

Theo ông cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ thúc đẩy hay kìm hãm tiến trình bảo vệ và phát triển các quyền con người?

-Không có cuộc cách mạng công nghiệp nào cản trở sự phát triển quyền con người. Anh thấy bây giờ ra đường rất nhiều người dùng smartphone. Cuộc cách mạng 4.0 ở trạng thái smartphone ấy đang phục vụ con người rất hữu ích. Phải nói là cách mạng 4.0 làm cho con người đỡ nhọc nhằn hơn nhiều.

Nhiều năm trước đây tôi mất khá nhiều công sức đọc sách để có thông tin, nhưng 10 năm trở lại đây, khi có Internet thì tôi đỡ vất vả hơn. Internet về bản chất là một trong ba điều kiện cơ bản của cách mạng 4.0. Sự chuẩn xác, tính khoa học của các tư duy được nâng đỡ bởi việc khai thác các yếu tố của cách mạng 4.0, trong đó yếu tố quan trọng nhất là các kho dữ liệu lớn trên không gian mạng.

4.0 sẽ đẩy nhanh tiến trình phân hóa giầu nghèo?

Trên thực tế có những phản ứng hay những động thái trái chiều với cách mạng 4.0, ví dụ như ở Trung Quốc người ta xây dựng chỉ số đánh giá chất lượng công dân thông qua việc kiểm soát các hoạt động hàng ngày, đặc biệt những hoạt động có liên quan tới các dịch vụ điện toán. Ông đánh giá thế nào về chuyện này?

–Nhiều người có một chút chống đối trong ý nghĩ nên có sai lầm trong phương pháp luận khi nhìn nhận về quản trị xã hội. Nếu xã hội không được quản trị tốt để ngăn ngừa các khía cạnh tiêu cực của cách mạng 4.0 thì cuộc cách mạng này sẽ bị chặn đứng lại.

Người ta chỉ mở cửa để cách mạng 4.0 đến Việt Nam khi người ta kiểm soát được các hậu quả của nó. Luật an ninh mạng là một công cụ để hỗ trợ biến cách mạng 4.0 trở thành một hiện thực ở Việt Nam chứ không như phương Tây và một số báo lề trái lập luận.

Khi các nhà lãnh đạo đưa ra được luật để quản lý vấn đề này thì họ có thể rút ra hai kết luận cơ bản: Thứ nhất là nhận thức được sự bất lực và tối thiểu của quản lý, không phải cứ có công cụ quản lý là có thể quản lý được. Thứ hai là khi anh có kinh nghiệm về tính không thể quản lý được thì anh sẽ nhận ra được những thiệt hại do quản lý bằng những cách thức thô thiển.

Cho nên luật nào cũng được nhưng phải có các chuẩn tối thiểu để những người cầm quyền rút ra những kết luận nghiêm túc trong quá trình ứng dụng nó. Tôi khuyên các anh không nên phê phán một cách cực đoan luật an ninh mạng mà hãy để cho Chính quyền có cơ hội để trải nghiệm tính bất lực của quản lý đối với những sự phát triển có tính chất cách mạng của đời sống.

Nhiều chuyên gia lo ngại cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ đẩy nhanh tiến trình phân hóa giầu nghèo, ông có đồng ý với quan điểm này không.

-Có! Chắc chắn cách mạng 4.0 sẽ đem lại tốc độ phát triển và để lại sau lưng nó rất nhiều lực lượng nghèo khổ, làm cho khoảng cách giàu nghèo ngày càng lớn. Trong bất cứ điều kiện, hoàn cảnh nào mà ở đấy trình độ của con người quy định điều kiện sống của họ đều nảy sinh hiện tượng chênh lệch giàu nghèo.

Chênh lệch giàu nghèo là cặn bã của sự phát triển của mọi giai đoạn lịch sử, của mọi quốc gia về mặt địa lý. Càng phát triển thì khoảng cách giàu nghèo càng lớn, rất khó để khắc phục, tối đa chỉ có thể khắc phục phần nào cuộc sống của những người nghèo khổ, nâng mức sống tối thiểu lên để con người không chết trong một xã hội phát triển.

Làm cho con người không chết trong tiến trình phát triển chính là nhiệm vụ lịch sử của phát triển, nếu phát triển mà không có sự nâng đỡ đối với tầng lớp nghèo khổ thì sẽ có cách mạng vô sản.

Nhiều người vội vã chê bai chủ nghĩa Marx mà không thấy rằng trong quá khứ chủ nghĩa Marx là công cụ duy nhất để tiến hành cách mạng vô sản, nói cách khác chủ nghĩa Marx trở thành công cụ chính trị của người nghèo.

Người nghèo càng đông bao nhiêu thì chủ nghĩa Marx và các phương diện cách mạng của nó càng quan trọng bấy nhiêu đối với họ. Chủ nghĩa tư bản có cái hay là họ biết điều chỉnh và trong khi họ điều chỉnh thì Liên Xô không làm điều đó nên sụp đổ.

Nó sẽ lặp lại hiện tượng phân hóa giàu nghèo của các thế kỷ trước?

–Đúng! Nhưng con người không bất lực trước việc khắc phục khoảng cách ấy. Khoảng cách giàu nghèo càng lớn thì người ta càng phải tính đến chuyện khắc phục bằng cách nâng đáy lên. Marxim Gorki là cha đẻ của trường phái hiện thực xã hội chủ nghĩa, ông ấy có một vở kịch tên là Dưới đáy. Khi mô tả trạng thái dưới đáy ông ta nhìn thấy nhiều thứ ở trong đấy.

Chúng ta không thể chờ những người ở dưới đáy để họ vươn lên cùng với những những người giàu có, nhưng chúng ta có thể thỉnh thoảng làm một vài động tác hỗ trợ để cái đuôi đằng sau không rơi vào tình trạng khốn khổ. Khi cái đuôi cũng có thịt có da thì con người mới thấy hóa ra đấy là sự phân loại chứ không phải là sự bỏ rơi. Cần phải phân biệt sự bỏ rơi của chủ nghĩa tư bản hoang dã với sự phân loại của chủ nghĩa tư bản hiện đại.

Ông nghĩ gì về số phận của lực lượng lao động trình độ thấp và không được đào tạo chính quy trong cuộc cách mạng 4.0? Tương lai nào sẽ chờ đón họ?

Trả lời: Nếu không có biện pháp tự khắc phục thì cách mạng vô sản là tương lai chờ đón họ. Nhiều nhà cầm quyền trên thế giới luôn sẵn sàng chuẩn bị lực lượng chờ đợi các cuộc cách mạng vô sản, cho nên hễ có phân hóa giàu nghèo xảy ra hay có khủng hoảng tài chính kinh tế ở châu Âu là lập tức các đảng cánh tả trội lên. Các đảng cánh tả mới là giai đoạn ban đầu, giai đoạn tiếp theo là các đảng cực hữu trội lên và đấy mới là giai đoạn phát triển tiêu cực thật sự. Ở mỗi một dân tộc khuynh hướng tiêu cực của nó được lựa chọn một cách khác nhau. Người Áo lựa chọn khác với người Pháp, người Hunggary lựa chọn khác với người Áo mặc dù trước đây họ là một đế quốc. Cách mạng vô sản luôn luôn là một dự phòng.

Cách mạng công nghiệp 4.0: lợi thế của Việt Nam?

Tháng 5/2017 vừa qua, Thủ tướng Chính phủ đã ra một chỉ thị về tăng cường năng lực tiếp cận cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 ở Việt Nam. Theo ông, sau một năm nhìn lại, đất nước ta đã làm được gì và chưa làm được gì?

-Nói chung Việt Nam rất tích cực trong việc tiếp cận cách mạng công nghiệp 4.0 theo kiểu của xã hội chứ không phải theo kiểu Nhà nước muốn. Tất cả các hiệp định tự do thương mại (FTA) mà chúng ta tham gia làm xuất hiện các gợi ý kinh tế trên thị trường Việt Nam và xã hội chúng ta bắt đầu tiếp cận các gợi ý ấy chứ không phải là nghe theo lời kêu gọi nào đó. Người Việt Nam không định làm cách mạng 4.0 mà tiếp cận với cuộc cách mạng 4.0 theo các sự gợi ý có chất lượng kinh tế trên toàn thế giới.

Theo ông Việt Nam chúng ta đang có lợi thế gì và bất lợi gì khi tiếp cận cách mạng công nghiệp 4.0?

-Vấn đề không phải là bỏ lỡ. Cuộc cách mạng ấy vĩ đại đến mức lôi cổ chúng ta đi chứ chúng ta không chạy thoát nó được. Cách mạng 4.0 là cuộc cách mạng sản xuất ra các hàng hóa để phục vụ, trang bị cho con người tận răng và lôi cổ con người đi mua hàng của nó. Cách mạng 4.0 ở Việt Nam là một cuộc cách mạng chạy theo các yếu tố tích cực trên thế giới, còn luật vừa ra là biện pháp kiểm soát sự chạy theo ấy để nó không ra khỏi các ranh giới mà một xã hội cần có để tồn tại.

Theo ông các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ ở Việt Nam phải chuẩn bị những gì để thành công trong cuộc cách mạng 4.0 này?

-Các doanh nghiệp này chẳng chuẩn bị cái gì. Cách mạng 4.0 là do những người hiểu biết chuẩn bị chứ không phải do những người ú ớ. Cho rằng các doanh nghiệp vừa, nhỏ và siêu nhỏ có thể chuẩn bị cho cách mạng 4.0 là một ảo tưởng. Họ sẽ tham gia cách mạng 4.0 với tư cách khách hàng của nó.

Tôi kể cho anh một ví dụ. Trước đây tôi có khoảng 500 – 700 cái đĩa nhạc, nhiều khi tôi không có thì giờ và không đủ sức để chọn một cái đĩa nào đó để nghe. Bây giờ tôi có thể nghe nhạc bằng smartphone thông qua loa bluetooth. Trên mạng Internet thiên hạ đã chuẩn bị rất nhiều đĩa hát hay từ Hồ thiên nga của Tchaikovsky đến Serenade của Schubert… cái gì cũng có.

Tức là tôi được hưởng thành tựu của cách mạng 4.0, chạy theo cách mạng 4.0 chứ không phải là tôi làm ra nó. Dân tộc chúng ta chưa có kinh nghiệm sản xuất công nghiệp thật sự, cho nên càng không thể có kinh nghiệm sản xuất những thứ liên quan đến cách mạng công nghiệp 4.0. Đôi khi con người có thể tìm cách lý giải cái dốt, cái kém của mình như là sự may mắn: “Không phải vắt óc sáng tạo mà vẫn có Iphone để dùng, vẫn được nghe nhạc số bằng các kết nối không dây”.

Ông có muốn gửi gắm điều gì cho các bạn trẻ đang ấp ủ những dự án khởi nghiệp tại Việt Nam?

-Các bạn trẻ phải dũng cảm đi theo các khuynh hướng tiến bộ, phải biết tổ chức chào đón tất cả những sáng tạo mà nhân loại bán ở Việt Nam, rèn cho mình một thói quen nghĩ tiếp xem mình sẽ làm gì. Các bạn trẻ Việt Nam từ nay trở đi chỉ làm một việc thôi: khi bắt gặp một sự sáng tạo có chất lượng của nhân loại thì lập tức chúng ta đặt câu hỏi: “Ta có thể góp cái gì vào đây, ta có thể nghĩ tiếp, phát triển tiếp thành cái gì không?”. Đó là cách tốt nhất để người Việt tiếp cận với cách mạng công nghiệp 4.0.

Xin trân trọng cảm ơn ông về cuộc trao đổi thú vị và thẳng thắn này.

Nguyễn Trung Kiên /